Ανδρονίκη Λασηθιωτάκη
Καθώς περιηγούμουν σε ένα από τα χριστουγεννιάτικα παζάρια ενόψει των γιορτών, εντόπισα ένα βιβλίο που μου τράβηξε αμέσως την προσοχή: το «Μοντέρνο Σχολείο – Η καταγωγή και τα ιδανικά του» του Francisco Ferrer i Guardia, εκδ. Στ΄άσει Εκπίπτοντες. Η επιλογή του δεν ήταν τυχαία· με αφορμή το επίκαιρο ζήτημα της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών, το οποίο απασχολεί έντονα σήμερα την εκπαιδευτική κοινότητα στην Κύπρο, το βιβλίο φάνηκε ιδανικό για να ανοίξει έναν διάλογο γύρω από το μοντέρνο και το σύγχρονο σχολείο.
Το έργο του Ferrer, παρά το ότι γράφτηκε πριν από περισσότερα από εκατό χρόνια, αναδεικνύει ζητήματα που παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρα: τον σκοπό του σχολείου, τον ρόλο του εκπαιδευτικού, τη σχέση γνώσης και ελευθερίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Ferrer εκτελέστηκε, ύστερα από δολοπλοκίες του κρατικού και εκκλησιαστικού κατεστημένου της εποχής του, λόγω των ρηξικέλευθων ιδεών του για μια παιδαγωγική της ελευθερίας. Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τη δύναμη και την πρόκληση που είχαν οι θεωρίες του για το σχολείο και την εκπαίδευση, προσδίδοντας ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στην ανάγνωση του έργου του σήμερα.
Παρότι το «Μοντέρνο Σχολείο – Η καταγωγή και τα ιδανικά του» γράφτηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, κάθε άλλο παρά μπορεί να χαρακτηριστεί ως ιστορικό κατάλοιπο μιας ξεπερασμένης παιδαγωγικής σκέψης· αντιθέτως, πρόκειται για ένα κείμενο με αξιοσημείωτη διαχρονικότητα. Οι ιδέες του Ferrer, διατυπωμένες σε μια εποχή βαθιών κοινωνικών και ιδεολογικών ρήξεων, αγγίζουν ζητήματα που εξακολουθούν να απασχολούν έντονα τη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα. Το γεγονός ότι ένα τόσο παλαιό έργο μπορεί ακόμη να προκαλεί προβληματισμό αποτελεί μαρτυρία της ανθεκτικότητας και της επικαιρότητας των θεμελιωδών παιδαγωγικών ερωτημάτων που θέτει.
Στον πυρήνα της σκέψης του Ferrer βρίσκεται η πεποίθηση ότι η εκπαίδευση είναι σύνθετη, πολυπαραγοντική, πολυεπίπεδη και εξαρτημένη από κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα. Το σχολείο, κατά τον ίδιο, είτε θα υπηρετεί την αυθεντία, τον δογματισμό και την παθητική αποδοχή είτε θα καλλιεργεί την αυτονομία, τη λογική και την κοινωνική συνείδηση. Η απόρριψη της στείρας αποστήθισης, των τιμωριών και των αυστηρά ιεραρχικών σχέσεων δασκάλου-μαθητή συνιστά μια πρόταση που, αν και ριζοσπαστική για την εποχή της, βρίσκει σήμερα απρόσμενες αναλογίες σε σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρίες που δίνουν έμφαση στη μαθητοκεντρική εκπαίδευση και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης.
Στη σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα, το σχολείο καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε αντικρουόμενες απαιτήσεις. Από τη μία πλευρά, η κοινωνία προσδοκά από την εκπαίδευση να είναι αποτελεσματική, μετρήσιμη και συγκρίσιμη· από την άλλη, διακηρύσσεται η ανάγκη για δημιουργικότητα, παιδαγωγική ελευθερία και ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το επίκαιρο ζήτημα της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών προσφέρει ένα γόνιμο πεδίο προβληματισμού υπό το φως των ιδεών του Ferrer.
Ο Ferrer δεν θα απέρριπτε την έννοια της ευθύνης ή της ποιότητας στην εκπαίδευση. Αντίθετα, θα αμφισβητούσε το κατά πόσο η ποιότητα μπορεί να αποτιμηθεί αποκλειστικά μέσω τυποποιημένων κριτηρίων και διοικητικών μηχανισμών. Για εκείνον, ο εκπαιδευτικός δεν είναι εκτελεστής προκαθορισμένων οδηγιών, αλλά πνευματικός συνοδοιπόρος του μαθητή. Υπό αυτή την οπτική, κάθε σύστημα αξιολόγησης καλείται να απαντήσει σε ένα θεμελιώδες ερώτημα: αξιολογεί με στόχο τη βελτίωση της παιδαγωγικής πρακτικής ή την επιβολή ελέγχου και συμμόρφωσης;
Οι παραλληλισμοί με το σήμερα δεν είναι απλοϊκοί ούτε μονοσήμαντοι. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι αναμφίβολα πιο σύνθετες από εκείνες της εποχής του Ferrer, και η ανάγκη για διαφάνεια και λογοδοσία στην εκπαίδευση είναι πραγματική. Ωστόσο, το έργο του μας υπενθυμίζει ότι κάθε εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, όπως και κάθε μορφή αξιολόγησης, ενσωματώνει μια συγκεκριμένη αντίληψη για το τι είναι ο άνθρωπος, ο μαθητής και ο δάσκαλος. Αν η αξιολόγηση περιοριστεί σε αριθμούς, δείκτες και συγκρίσεις, υπάρχει ο κίνδυνος να υποβαθμιστεί η ουσία της παιδαγωγικής σχέσης· αν, αντίθετα, συνδεθεί με αναστοχασμό, επιμόρφωση και εμπιστοσύνη, μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός ουσιαστικής βελτίωσης.
Τελικά, η αξία του βιβλίου του Ferrer σήμερα έγκειται στο ότι μας ωθεί να σκεφτούμε κριτικά. Μας καλεί να αναρωτηθούμε αν το σχολείο του 21ου αιώνα προετοιμάζει απλώς ευπροσάρμοστους πολίτες ή ελεύθερα σκεπτόμενα άτομα· και, κατ’ επέκταση, αν η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών υπηρετεί έναν ζωντανό και ανθρώπινο παιδαγωγικό σκοπό ή αν κινδυνεύει να μετατραπεί σε αυτοσκοπό. Ο προβληματισμός αυτός παραμένει ανοιχτός και, ίσως, ακριβώς εκεί να βρίσκεται η διαχρονική επικαιρότητα του Ferrer.
Το βιβλίο μπορείτε να το βρείτε και στα βιβλιοπωλεία Parga εδώ.
Από το οπισθόφυλλο: "Δεν διστάζουμε να δηλώσουμε πως επιθυμούμε ανθρώπους που θα εξελίσσονται εσαεί, ικανούς να καταστρέφουν και να ανανεώνουν συνεχώς τα διαθέσιμα μέσα και να ανανεώνονται οι ίδιοι, ανθρώπους που η διανοητική τους ανεξαρτησία θα είναι η ανώτερη δύναμή τους και δεν θα υποτάσσονται σε κανέναν. Ανθρώπους ανοιχτούς στα καλύτερα πράγματα, πρόθυμους να καλωσορίζουν νέες ιδέες, που θα φιλοδοξούν να ζήσουν πολλαπλές ζωές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η κοινωνία μας φοβάται τέτοιους ανθρώπους ̇ επομένως, δεν μπορεί κανείς να περιμένει πως θα επιθυμεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα τους δημιουργεί."
Για τον συγγραφέα: Ο Φρανσίσκο Φερέρ (1859-1909) υπήρξε ριζοσπάστης παιδαγωγός, ιδρυτής του Μοντέρνου Σχολείου, αναρχικός και μάρτυρας του κινήματος της ελεύθερης σκέψης. Εκτελέστηκε ύστερα από δολοπλοκίες του κρατικού και εκκλησιαστικού κατεστημένου της εποχής του, αφήνοντας ως παρακαταθήκη τις ρηξικέλευθες ιδέες του για μια παιδαγωγική της ελευθερίας.
