Άννα Πολυβίου
Η τεχνητή νοημοσύνη έχει αρχίσει να διεισδύει για τα καλά σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την ιατρική και την εκπαίδευση, μέχρι την επικοινωνία και την ψυχαγωγία, με την τέχνη να μην αποτελεί εξαίρεση. Εργαλεία βασισμένα σε αλγορίθμους, νευρωνικά δίκτυα και παραγωγικά μοντέλα (Generative AI) χρησιμοποιούνται πλέον από καλλιτέχνες, επιμελητές και δημιουργούς για να πειραματιστούν πολλές φορές με νέες μορφές έκφρασης. Η σχέση μεταξύ ανθρώπινης δημιουργικότητας και τεχνητής νοημοσύνης εγείρει ερωτήματα: Μπορεί η AI να δημιουργήσει τέχνη; Και αν ναι, ποιος είναι ο δημιουργός;
Τα πρώτα δείγματα
Τα πρώτα δείγματα τέχνης που δημιουργήθηκαν με τη βοήθεια AI εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 2010. Πλατφόρμες όπως το DeepDream της Google, το DALL·E της OpenAI και το MidJourney έδωσαν στους χρήστες τη δυνατότητα να δημιουργούν εικόνες με βάση λεκτικές περιγραφές, μετατρέποντας το κείμενο σε οπτική σύνθεση. Η τεχνολογία των Generative Adversarial Networks (GANs) -όπου δύο νευρωνικά δίκτυα ανταγωνίζονται για να παράγουν ρεαλιστικές εικόνες- αποτέλεσε το τεχνικό υπόβαθρο για πολλές από αυτές τις εφαρμογές.
Το 2018, το έργο «Edmond de Belamy» που δημιουργήθηκε από AI με την καθοδήγηση της ομάδας Obvious, πωλήθηκε στον οίκο Christie’s έναντι 432.500 δολαρίων, προκαλώντας αίσθηση και συζήτηση στον κόσμο της τέχνης. Από τότε, η παραγωγή AI-generated art έχει πολλαπλασιαστεί, με εκθέσεις να φιλοξενούν έργα που δημιουργήθηκαν αποκλειστικά από μηχανές ή σε συνεργασία με ανθρώπους.
Στιγμιότυπο από τη μικρού μήκους ταινία του Αριστοτέλη Παπακωνσταντίνου «Tempest of Time».
Πλατφόρμες και καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν ΑΙ
Η AI δεν είναι απλώς ένα εργαλείο, αφού για κάποιους δημιουργούς αποτελεί έναν πολύ καλό συνεργάτη/βοηθό. Ο Memo Akten, εικαστικός καλλιτέχνης, έχει χρησιμοποιήσει τον αλγόριθμο DeepDream για να δημιουργήσει έργα που εξερευνούν την ανθρώπινη αντίληψη και την ψηφιακή αισθητική. Ο Mike Tyka, επίσης, έχει παρουσιάσει έργα βασισμένα σε AI, ενώ ο David Holz, ιδρυτής του MidJourney, περιγράφει την τεχνολογία ως «κινητήρα για τη φαντασία».
Στην Ελλάδα, η μικρού μήκους ταινία «Tempest of Time» του Αριστοτέλη Παπακωνσταντίνου δημιουργήθηκε εξ ολοκλήρου με εργαλεία AI μέσα σε μόλις δύο ημέρες και προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους «Larissa Lumina». Το παράδειγμα αυτό δείχνει πώς η τεχνολογία μπορεί να επιταχύνει τη δημιουργική διαδικασία, αλλά και να αναδιαμορφώσει επαγγέλματα όπως του μοντέρ ή του σεναριογράφου. Για να υλοποιήσει την ιδέα του, ο Αριστοτέλης Παπακωνσταντίνου πειραματίστηκε με εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, αρχικά αντιμετωπίζοντας την όλη διαδικασία σαν παιχνίδι. «Ενδιαφέρομαι γενικά για τις τεχνολογίες, έψαξα λίγο το κομμάτι της AI και ξεκίνησα να φτιάχνω κάποιες εικόνες σε μια ειδική πλατφόρμα», είχε αναφέρει. «Έβαλα στο ChatGPT την ιστορία που ήθελα, μου εμφάνισε το κείμενο και το ανήρτησα σε μια πλατφόρμα που δημιουργεί voice over από το μηδέν. Οι εικόνες τοποθετήθηκαν σε ένα άλλο πρόγραμμα AI που τις μετέτρεπε σε βίντεο, έκανα ένα μοντάζ και έτσι ολοκληρώθηκε η ταινία», σημειώνει ο ίδιος.
Τα ηθικά διλήμματα
Παρά τα εντυπωσιακά της αποτελέσματα, η χρήση της AI στην τέχνη εγείρει σημαντικά ηθικά ερωτήματα. Ποιος είναι ο δημιουργός ενός έργου που παράγεται από έναν αλγόριθμο; Ο άνθρωπος που έδωσε τις οδηγίες; Ο προγραμματιστής του συστήματος; Ή μήπως η ίδια η μηχανή; Το ζήτημα της αυθεντικότητας είναι καταλυτικής σημασίας - μπορεί ένα έργο χωρίς ανθρώπινη εμπειρία, συναίσθημα ή πρόθεση να θεωρηθεί τέχνη;
Επιπλέον, τίθεται και το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων. Πολλά AI μοντέλα εκπαιδεύονται σε βάσεις δεδομένων που περιλαμβάνουν έργα άλλων καλλιτεχνών, χωρίς πάντα να υπάρχει σαφής άδεια. Αυτό οδηγεί σε σοβαρές ανησυχίες και ερωτήματα σχετικά με την παραβίαση δικαιωμάτων και για την πιθανή υποκατάσταση ανθρώπων από μηχανές σε δημιουργικούς τομείς, όπως καλλιτέχνες, γραφίστες κ.ά.
Το μέλλον της τέχνης με την ΑΙ
Το μέλλον της τέχνης με την AI δεν είναι μονοδιάστατο. Για κάποιους, η τεχνητή νοημοσύνη είναι απλώς ένα εργαλείο που διευρύνει τις δυνατότητες του ανθρώπου και διευκολύνει τη δουλειά του, ενώ, για άλλους, αποτελεί απειλή για την αυθεντικότητα, τη δημιουργικότητα και την ανθρώπινη έκφραση. Πού βρίσκεται η αλήθεια όμως; Ίσως να είναι κάπου στη μέση.
Η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και η ανθρωπότητα, όπως και η τέχνη, καλείται να προσαρμοστεί. Η συνύπαρξη ανθρώπου και μηχανής μπορεί να οδηγήσει σε νέες μορφές έκφρασης και δημιουργίας, φτάνει πάντα να διατηρείται η ισορροπία μεταξύ δημιουργικότητας και αλγοριθμικής/τεχνητής παραγωγής. Η συζήτηση για την ηθική, την αισθητική και την ταυτότητα της τέχνης στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης είναι μόλις στην αρχή!
Ήδη, παρατηρούμε μια μετατόπιση, από την τεχνολογία ως εργαλείο, προς την τεχνολογία ως συνομιλητή και συνεργάτη. Οι καλλιτέχνες δεν αρκούνται πλέον στο να «χρησιμοποιούν» την AI, αλλά την ενσωματώνουν ως ενεργό μέρος της δημιουργικής διαδικασίας. Αυτό δημιουργεί ένα νέο πεδίο, όπου η τέχνη δεν είναι μόνο αποτέλεσμα ανθρώπινης έμπνευσης, αλλά και προϊόν «διαλόγου» με την τεχνητή νοημοσύνη.
Το ερώτημα δεν είναι αν η AI μπορεί να δημιουργήσει τέχνη, αλλά πώς εμείς ως κοινωνία θα ορίσουμε την αξία αυτής της τέχνης. Θα την αποδεχτούμε ως ισότιμη ή θα την αντιμετωπίσουμε ως ένα τεχνικό κατασκεύασμα χωρίς συναίσθημα; Σε κάθε περίπτωση, η τέχνη και η τεχνολογία βρίσκονται πλέον σε κοινή τροχιά. Το στοίχημα είναι να διατηρήσουμε την ανθρώπινη έκφραση ζωντανή, και ίσως όχι απέναντι στην AI, αλλά δίπλα της.
